Cây Xương Khỉ: Nguồn Gốc, Đặc Điểm, Công Dụng, Cách Dùng

Thông tin chung về cây xương khỉ

Cây xương khỉ hay còn được gọi là cây bìm bịp, cây mảnh cộng, hay lá cầm, mang tên khoa học là Clinacanthus nutans. Đây là một loại cây thuộc họ Ô rô (Acanthaceae), thường mọc hoang dại hoặc được trồng ở nhiều vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, trong đó có Việt Nam.

Đặc điểm thực vật

• Thân: Thân cây xương khỉ thuộc loại thân thảo, sống lâu năm, có thể đạt chiều cao từ 1 đến 3 mét. Thân cây có màu xanh lục đặc trưng, bề mặt nhẵn nhụi, thường phân nhánh nhiều tạo thành bụi cây rậm rạp.
• Lá: Lá cây mọc đối xứng, có hình bầu dục hoặc hình mũi mác, với kích thước trung bình dài từ 5-15 cm và rộng 2-6 cm. Lá có màu xanh đậm, mép lá có thể nguyên hoặc có răng cưa nhỏ, bề mặt lá phía trên nhẵn bóng trong khi mặt dưới phủ một lớp lông mịn.
• Hoa: Hoa xương khỉ thường mọc thành cụm ở đầu cành hoặc kẽ lá, mang màu sắc nổi bật như đỏ hoặc hồng tím. Hoa có hình ống dài, hơi cong, cấu tạo gồm 2 môi với môi trên ngắn hơn môi dưới.
• Quả: Quả của cây bìm bịp là loại quả nang, có hình trụ, chiều dài khoảng 1-2 cm, bên trong chứa nhiều hạt nhỏ.

Bộ phận dùng

Mặc dù toàn cây xương khỉ, bao gồm thân, lá và rễ, đều có thể được sử dụng làm thuốc, nhưng lá cây là bộ phận được ứng dụng phổ biến nhất trong y học cổ truyền. Điều này là do lá cây chứa hàm lượng cao các hoạt chất sinh học có lợi cho sức khỏe.

Thu hái và sơ chế

• Thu hái: Việc thu hái cây bìm bịp có thể thực hiện quanh năm, tuy nhiên, thời điểm lý tưởng nhất là vào mùa hè khi cây đang trong giai đoạn sinh trưởng mạnh mẽ. Nên lựa chọn những cây khỏe mạnh, không có dấu hiệu sâu bệnh để đảm bảo chất lượng dược liệu.
• Sơ chế: Sau khi thu hái, cần tiến hành rửa sạch lá cây để loại bỏ tạp chất. Lá cây có thể được sử dụng tươi hoặc phơi khô để bảo quản lâu dài. Trong quá trình phơi khô, cần trải mỏng lá ở nơi thoáng mát, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời.

Thành phần hóa học

Cây bìm bịp chứa một loạt các hoạt chất có giá trị dược liệu, bao gồm:

• Alcaloid: Đây là nhóm hợp chất chiếm ưu thế trong cây xương khỉ, với các đại diện tiêu biểu như rhynchophylline và isorhynchophylline. Các alcaloid này được cho là có tác dụng giảm đau, chống viêm, hạ sốt và an thần.
• Flavonoid: Nhóm này bao gồm quercetin và kaempferol, là những chiến binh chống oxy hóa mạnh mẽ, giúp bảo vệ tế bào khỏi sự tấn công của gốc tự do. Flavonoid còn có khả năng kháng viêm, kháng khuẩn và hỗ trợ sức khỏe tim mạch.
• Saponin: Các saponin triterpenoid có trong cây xương khỉ có tác dụng long đờm, giảm ho, kháng khuẩn và tăng cường miễn dịch.
• Tanin: Tanin có khả năng kháng khuẩn, chống viêm và làm se vết thương, giúp hỗ trợ điều trị các vấn đề về da và niêm mạc.
• Tinh dầu: Tinh dầu cây xương khỉ chứa các hợp chất thơm như linalool và geraniol, có tác dụng kháng khuẩn, chống nấm và tạo hương thơm dễ chịu.

Ngoài ra, cây xương khỉ còn chứa các thành phần khác như axit amin, đường, vitamin và khoáng chất, góp phần bổ sung giá trị dinh dưỡng và tăng cường tác dụng của cây.

Phân bố chính

Cây bìm bịp mọc hoang và được trồng nhiều ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới như Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ, Malaysia, Indonesia... Ở Việt Nam, cây thường gặp ở các tỉnh miền núi phía Bắc và miền Trung.

Bảo quản

• Lá tươi: Để đảm bảo chất lượng, lá tươi nên được sử dụng trong vòng 1-2 ngày sau khi thu hái. Nếu cần bảo quản lâu hơn, có thể bọc kín lá trong túi nilon và đặt trong ngăn mát tủ lạnh.
• Lá khô: Lá khô cần được bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Có thể sử dụng túi vải hoặc hộp kín để bảo quản, đồng thời ngăn ngừa ẩm mốc.

Tác dụng dược liệu

Các hoạt chất sinh học có trong cây bìm bịp mang lại nhiều tác dụng dược lý quan trọng, hỗ trợ điều trị và phòng ngừa nhiều bệnh lý khác nhau.

Tác dụng kháng viêm, giảm đau:

• Cây bìm bịp chứa các hoạt chất như flavonoid, saponin, alkaloid... có tác dụng kháng viêm mạnh mẽ, giúp giảm đau, sưng tấy trong các trường hợp viêm khớp, đau lưng, bong gân, chấn thương phần mềm.
• Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng cây bìm bịp có khả năng ức chế sản xuất các chất trung gian gây viêm như prostaglandin, leukotriene, từ đó giảm đau hiệu quả.

Tác dụng tăng cường miễn dịch:

• Các hoạt chất chống oxy hóa trong cây bìm bịp giúp bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do gốc tự do, tăng cường sức đề kháng của cơ thể.
• Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng cây bìm bịp có tiềm năng tăng cường hoạt động của hệ miễn dịch, giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh hiệu quả hơn.

Tác dụng hỗ trợ điều trị ung thư:

• Nhiều nghiên cứu tiền lâm sàng và lâm sàng đã chỉ ra rằng cây bìm bịp có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư, đặc biệt là ung thư vòm họng, ung thư gan, ung thư phổi.
• Các hoạt chất trong cây bìm bịp có thể gây độc tế bào chọn lọc, tiêu diệt tế bào ung thư mà không ảnh hưởng đến tế bào lành.

Tác dụng bảo vệ gan:

• Cây bìm bịp có tác dụng mát gan, giải độc gan, tăng cường chức năng gan.
• Các nghiên cứu cho thấy cây bìm bịp có thể bảo vệ gan khỏi tổn thương do rượu, thuốc, hóa chất độc hại.

Tác dụng khác:

• Cây xương khỉ còn có tác dụng hỗ trợ điều trị các bệnh lý khác như viêm da, lở loét, mụn nhọt, tiêu chảy, cảm cúm...
• Ngoài ra, cây bìm bịp còn được dùng để tăng cường sức khỏe, bồi bổ cơ thể, chống lão hóa.

Chỉ định, chống chỉ định

Chỉ định:

• Đau nhức xương khớp (viêm khớp, thoái hóa khớp, đau lưng, đau thần kinh tọa)
• Tổn thương gân cơ
• Viêm họng, viêm phế quản, viêm đường tiết niệu
• Rối loạn tiêu hóa (đầy bụng, khó tiêu, tiêu chảy)
• Tăng cường sức đề kháng

Chống chỉ định:

• Phụ nữ mang thai và cho con bú.
• Trẻ em dưới 12 tuổi
• Người có tiền sử dị ứng
• Người đang sử dụng thuốc
• Người mắc bệnh mãn tính

Các bài thuốc trị bệnh từ cây mảnh cộng

Các bộ phận của cây, bao gồm lá, thân và rễ, đều chứa các hợp chất hoạt tính sinh học có khả năng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý khác nhau. Dưới đây là một số bài thuốc trị bệnh phổ biến từ cây mảnh cộng:

Bài thuốc điều trị đau nhức xương khớp

Sắc uống:

• Lấy khoảng 30-50g lá xương khỉ tươi hoặc 15-20g lá khô, rửa sạch.
• Cho vào ấm sắc cùng với 1 lít nước, đun sôi nhỏ lửa trong khoảng 30 phút.
• Nước sắc được chia đều và uống hết trong ngày, khoảng 2-3 lần.

Ngâm rượu:

• Lấy khoảng 500g lá xương khỉ tươi hoặc 250g lá khô, rửa sạch, để ráo nước.
• Cho vào bình thủy tinh, đổ ngập rượu trắng (khoảng 40-45 độ).
• Đậy kín nắp và ngâm hỗn hợp trong khoảng 30 ngày.
• Sau đó, bạn có thể sử dụng bằng cách uống 1-2 ly nhỏ trước bữa ăn mỗi ngày.

Đắp ngoài:

• Lấy một nắm lá xương khỉ tươi, rửa sạch, giã nát.
• Đắp lên vùng bị đau nhức, băng lại để cố định.
• Thực hiện 2-3 lần mỗi ngày.

Lưu ý: Có thể kết hợp với các vị thuốc khác như dây đau xương, hy thiêm, đỗ trọng để tăng hiệu quả giảm đau, chống viêm.

Chữa lành vết thương, lở loét

• Đắp lá tươi: Lá cây xương khỉ rửa sạch, giã nát hoặc xay nhuyễn, sau đó đắp trực tiếp lên vết thương đã được làm sạch. Thay băng thường xuyên để đảm bảo vệ sinh và hiệu quả điều trị.
• Rửa vết thương bằng nước sắc: Lá hoặc thân cây xương khỉ sắc lấy nước, để nguội. Dùng nước sắc này rửa nhẹ nhàng vết thương, lở loét nhiều lần trong ngày.
• Kết hợp với các thảo dược khác: Trong một số trường hợp, cây xương khỉ có thể được kết hợp với các loại thảo dược khác như nghệ, lô hội để tăng cường hiệu quả điều trị.

Hỗ trợ điều trị bệnh tiểu đường

Bài thuốc dùng đơn độc

• Thành phần: 30-40g thân và lá cây xương khỉ phơi khô.
• Cách dùng: Thực hiện hãm cây xương khỉ với nước sôi tương tự như pha trà, sau đó sử dụng thay cho nước uống hàng ngày

Bài thuốc kết hợp với các vị thuốc khác

• Thành phần: 30g cây xương khỉ khô, 15g sâm đại hành, 20g râu ngô, 12g lá vọng cách, 12g lá quao, 10g trần bì.
• Cách dùng: Sắc tất cả các vị thuốc trên với 1,5 lít nước, đun nhỏ lửa trong 30 phút. Chia đều nước thuốc thành 3 phần bằng nhau và uống hết trong ngày.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị viêm gan, vàng da

• Thành phần: Toàn cây xương khỉ (lá, thân, rễ) phơi khô.
• Cách dùng: Sắc 30-40g dược liệu với 1 lít nước, đun sôi nhỏ lửa trong 30 phút. Chia uống 3 lần trong ngày.

Bài thuốc tăng cường sức đề kháng, giải độc

• Thành phần: Lá xương khỉ tươi hoặc khô.
• Cách dùng: Dùng 10-15g lá tươi hoặc 5-10g lá khô hãm với nước sôi như trà, uống hàng ngày.

Cây xương khỉ giá bao nhiêu? Mua ở đâu?

Giá bán của cây xương khỉ có thể dao động tùy thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm:

• Hình thức: Cây xương khỉ có thể được bán dưới dạng tươi, khô, hoặc đã được chế biến thành cao, trà túi lọc, viên nang,...
• Nguồn gốc: Cây xương khỉ tự nhiên thường có giá cao hơn so với cây trồng.
• Chất lượng: Cây xương khỉ được thu hái, sơ chế và bảo quản đúng cách sẽ có giá trị cao hơn.
• Nơi bán: Giá cũng có thể thay đổi tùy thuộc vào địa điểm bán và các chi phí liên quan như vận chuyển.

Giá tham khảo:

• Cây xương khỉ khô: khoảng 70.000 - 120.000 VNĐ/kg
• Cao xương khỉ: khoảng 200.000 - 300.000 VNĐ/lạng
• Trà xương khỉ: khoảng 50.000 - 100.000 VNĐ/hộp

Bạn có thể tìm mua cây xương khỉ tại các địa chỉ sau:

• Chợ thuốc Đông y: Đây là nơi cung cấp đa dạng các loại thảo dược, bao gồm cả cây xương khỉ. Tuy nhiên, cần lưu ý lựa chọn những cửa hàng uy tín để đảm bảo chất lượng sản phẩm.
• Các cửa hàng thuốc Nam: Nhiều cửa hàng thuốc Nam cũng có bán cây xương khỉ và các sản phẩm từ cây xương khỉ.
• Các trang thương mại điện tử: Các nền tảng thương mại điện tử lớn như Shopee, Lazada, Tiki đều cung cấp cây xương khỉ từ nhiều nhà cung cấp khác nhau, mang đến sự đa dạng về giá cả và chất lượng cho người tiêu dùng.
• Các công ty dược liệu: Một số công ty chuyên về dược liệu cũng cung cấp cây xương khỉ đã qua kiểm định chất lượng.

Lưu ý khi sử dụng dược liệu

• Trước khi sử dụng, đặc biệt nếu bạn đang mang thai, cho con bú, hoặc có bệnh mãn tính, hãy hỏi ý kiến bác sĩ.
• Sử dụng đúng theo liều lượng khuyến cáo, không nên lạm dụng quá mức.
• Không dùng chung với các loại thuốc khác khi chưa có chỉ định của bác sĩ.
• Nếu có bất kỳ triệu chứng bất thường nào, ngừng sử dụng ngay và báo cho bác sĩ.
• Chọn dược liệu có nguồn gốc đáng tin cậy.
• Bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát nếu là cây khô, hoặc trong tủ lạnh nếu là cây tươi.
• Tác dụng của cây mảnh cộng thường chậm, cần kiên trì sử dụng.
• Để đạt hiệu quả tốt nhất, hãy kết hợp việc sử dụng cây xương khỉ với một chế độ ăn uống cân đối và lối sống lành mạnh.
• Cây xương khỉ không thay thế được thuốc, không lạm dụng mà bỏ qua việc thăm khám bác sĩ.