Cây Xương Khỉ: Tác Dụng Chữa Bệnh Và Cách Dùng Hiệu Quả

Cây xương khỉ là gì?

Cây xương khỉ (Clinacanthus nutans) là một loại thảo dược thuộc họ Ô rô (Acanthaceae). Loại cây này còn được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau như bìm bịp, liền xương, mảnh cộng. Trong Đông y, cây xương khỉ được sử dụng rộng rãi nhờ các tác dụng dược lý như chống viêm, giảm đau, hỗ trợ điều trị các bệnh về gan và hệ tiêu hóa.

Đặc điểm hình thái

• Thân cây: Cây thân thảo, chiều cao trung bình khoảng 1–2m. Thân cây có dạng tròn, màu xanh nhạt, mềm, thường phân nhánh.
• Lá: Lá có hình thuôn dài, màu xanh lục, mọc đối xứng. Lá nhẵn, có cuống ngắn, bề mặt lá mỏng và mềm, mỗi lá dài 10–12cm, rộng 3–5cm.
• Hoa: Hoa mọc thành cụm ở đầu cành, thường có màu đỏ hoặc hồng nhạt. Hoa nhỏ và có hình dạng dài, mảnh, mỗi hoa có cuống ngắn.
• Quả: Quả nhỏ và có hình dạng giống quả đậu, chứa hạt bên trong.

Phân bổ: 

Cây xương khỉ mọc tự nhiên ở nhiều quốc gia ở Đông Nam Á như Thái Lan, Malaysia, Indonesia, Lào, Việt Nam. Ở Việt Nam, cây mọc hoang tại các vùng đồi núi và được trồng trong vườn nhà ở các tỉnh miền Trung và miền Nam. Loại cây này dễ trồng và phát triển nhanh trong điều kiện khí hậu ẩm ướt.

Thu hái: 

Cây xương khỉ có thể được thu hái quanh năm, nhưng thời điểm thu hái tốt nhất là vào mùa hè và mùa thu khi cây phát triển mạnh, chứa nhiều hoạt chất dược liệu.

Sơ chế:

• Lá tươi: Lá xương khỉ có thể được sử dụng tươi sau khi rửa sạch để làm nước uống hoặc chế biến thành bài thuốc.
• Phơi khô: Để bảo quản lâu dài, lá và thân xương khỉ thường được phơi hoặc sấy khô. Lá sau khi thu hái sẽ được rửa sạch, phơi dưới ánh nắng nhẹ hoặc sấy ở nhiệt độ thấp để giữ nguyên các thành phần dược liệu.

Bảo quản:

• Dạng tươi: Nếu dùng dạng tươi, cần bảo quản trong tủ lạnh và sử dụng trong vài ngày để đảm bảo chất lượng.
• Dạng khô: Với lá và thân phơi khô, bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh sáng trực tiếp và ẩm mốc. Đựng trong túi kín hoặc hũ thủy tinh sẽ giúp bảo quản lâu dài trong khoảng 6–12 tháng.

Thành phần trong dược liệu

Cây xương khỉ chứa nhiều thành phần hóa học có lợi cho sức khỏe, bao gồm các hợp chất hoạt tính sinh học và vi chất quý giá:

• Flavonoid: Chất chống oxy hóa, giảm viêm, bảo vệ tế bào, tăng cường hệ miễn dịch, hỗ trợ sức khỏe tim mạch và làm giảm nguy cơ mắc các bệnh mạn tính.
• Glycoside: Giúp làm giảm đau, kháng viêm, hỗ trợ điều trị bệnh lý gan, cải thiện chức năng tiêu hóa.
• Saponin: Có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, hỗ trợ hệ miễn dịch, tăng cường sức khỏe xương khớp, hỗ trợ điều trị các vấn đề về viêm khớp.
• Phytosterol: Đây là hợp chất thực vật giúp giảm cholesterol xấu trong máu, hỗ trợ sức khỏe tim mạch, giảm nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến mạch máu.
• Polysaccharide: Có vai trò tăng cường miễn dịch, giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh và giảm mệt mỏi.
• Các loại acid amin: Đóng vai trò trong quá trình trao đổi chất, hỗ trợ sức khỏe tổng thể và giúp tăng cường năng lượng.
• Chất nhựa và chất nhầy: Có tác dụng bảo vệ niêm mạc, đặc biệt là đối với niêm mạc đường hô hấp và tiêu hóa, giúp làm dịu niêm mạc khi bị viêm nhiễm.

Công dụng của cây xương khỉ

Theo nghiên cứu của Y học cổ truyền, cây xương khỉ có vị ngọt, tính bình, mùi thơm, giúp thanh nhiệt, giải độc gan, điều trị các trường hợp nóng gan và làm lợi mật; chỉ thống, trị huyết ứ,…

Còn theo nghiên cứu của Y học hiện đại, cây xương khỉ có những công dụng nổi bật như:

• Tăng cường sức khỏe và nâng cao sức đề kháng: Xương khỉ chứa hàm lượng lớn vitamin, khoáng chất và các hoạt chất bổ dưỡng giúp cơ thể tăng cường sức khỏe, hỗ trợ hệ miễn dịch và nâng cao sức đề kháng.
• Hỗ trợ điều trị các bệnh về dạ dày và hô hấp: Theo Đông y, cây xương khỉ có tác dụng giảm viêm dạ dày, điều trị các bệnh về đường tiêu hóa và hô hấp như viêm họng, làm dịu các triệu chứng khó chịu trong cơ thể.
• Hỗ trợ giảm đường máu và hạ cholesterol: Xương khỉ có thể giúp điều chỉnh lượng đường trong máu và giảm cholesterol xấu, hỗ trợ tốt cho người mắc bệnh tiểu đường hoặc có nguy cơ cao về bệnh tim mạch.
• Bảo vệ gan, lợi mật: Cây xương khỉ được biết đến với tác dụng thanh nhiệt, làm mát gan, lợi mật, giúp lưu thông máu và hỗ trợ cải thiện huyết áp. Đây là thảo dược hữu ích cho những người gặp vấn đề về gan, chẳng hạn như viêm gan và men gan cao.
• Điều trị các bệnh về xương khớp: Xương khỉ được dùng để giảm đau, chống viêm và hỗ trợ điều trị các bệnh lý về xương khớp như phong tê thấp, đau nhức, gãy xương và còi xương.
• Hỗ trợ điều trị bệnh ung thư: Y học Cổ truyền sử dụng xương khỉ để hỗ trợ điều trị các bệnh ung thư như u hạch, ung thư phổi và gan. Các hoạt chất trong cây có tác dụng kháng khuẩn và giảm viêm, hỗ trợ cơ thể chống lại sự phát triển của tế bào ung thư.
• Phục hồi chức năng gan: Đối với những người có gan tổn thương do rượu bia hoặc các chất độc hại, cây xương khỉ giúp giảm men gan, bảo vệ và phục hồi chức năng gan.

Ai nên và không nên dùng cây xương khỉ?

Đối tượng nên dùng:

• Đối tượng đang mắc các bệnh về gan, nóng trong.
• Người có vấn đề về xương khớp như đau nhức, viêm khớp, thoái hóa và thoát vị đĩa đệm nhờ tác dụng kháng viêm và giảm đau.
• Người bị bệnh viêm xoang, ho, viêm phế quản, ho có đờm.
• Bệnh nhân đang điều trị tiểu đường hoặc có cholesterol cao.
• Đối tượng có nhu cầu cải thiện sức khỏe và tăng cường đề kháng.

Đối tượng không nên dùng:

• Phụ nữ mang thai.
• Người đang cho con bú.
• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.
• Người có cơ địa dị ứng hoặc nhạy cảm với cây xương khỉ.
• Người có tiền sử bệnh mãn tính hoặc đang dùng thuốc điều trị đặc biệt.

Các bài thuốc từ cây xương khỉ

Dưới đây là các bài thuốc dân gian sử dụng cây xương khỉ để hỗ trợ điều trị nhiều loại bệnh khác nhau:

Bài thuốc cải thiện ung thư

Cách 1:

• Nguyên liệu: 30g xương khỉ, 30g hoa đu đủ đực, 40g xạ đen.
• Cách làm: Cho tất cả nguyên liệu với 1.5 lít nước, đun sôi rồi để uống trong ngày.

Cách 2:

• Nguyên liệu: 10 lá xương khỉ rửa sạch.
• Cách làm: Nhai kỹ và nuốt, thực hiện 3-5 lần mỗi ngày trong 3 tháng, giúp giảm đau. Nếu bệnh đã kéo dài, có thể tăng liều lên 15 lá mỗi lần và dùng 6 lần/ngày.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị bệnh về gan mật

Cách 1:

• Nguyên liệu: 30g xương khỉ khô, 20g râu ngô, 16g sâm đại hành, 12g lá vọng cách, 12g lá quao, 10g trần bì.
• Cách làm: Sắc với 1 lít nước trên lửa nhỏ khoảng 30 phút, chia nước sắc thành 3 phần, uống trong ngày.

Cách 2:

• Nguyên liệu: 30g xương khỉ, 15g trần bì, 15g lá vọng cách, 20g râu ngô, 10g sâm đại hành.
• Cách làm: Sắc tất cả dược liệu với 1.5 lít nước, đến khi còn 800ml thì dừng lại, chia uống nhiều lần trong ngày.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị thoái hóa cột sống và thoát vị đĩa đệm

Bài thuốc đắp ngoài:

• Nguyên liệu: 80g lá xương khỉ tươi, 50g cây thuốc cứu tươi, 50g sâm đại hành.
• Cách làm: Giã nhuyễn các nguyên liệu, thêm chút giấm và xào nóng. Đắp lên vùng đau, băng lại và để qua đêm, thực hiện 5-10 ngày liên tục.

Bài thuốc uống:

• Nguyên liệu: 30g xương khỉ, 20g sâm đại hành, 30g ngải cứu.
• Cách làm: Sắc tất cả nguyên liệu với 2 lít nước cho đến khi còn 1 lít, uống trước bữa ăn. Phần bã thuốc giã nhuyễn cùng gừng, đắp lên vùng đau đến khi hết nóng.

Bài thuốc cải thiện lở miệng

• Nguyên liệu: 60g lá xương khỉ.
• Cách làm: Rửa sạch, giã nát, vắt lấy nước để ngậm và nuốt dần trong ngày. Kết hợp súc miệng bằng nước muối và giữ vệ sinh răng miệng sạch sẽ.

Bài thuốc cải thiện phong thấp

• Nguyên liệu: 30g xương khỉ, 20g rễ và thân gối hạc, 20g dâu tằm, 20g trâu cổ.
• Cách làm: Cho nguyên liệu với 1.2 lít nước đến khi còn 300ml, chia làm 3 phần uống sau mỗi bữa ăn, dùng liên tục trong 15 ngày.

Bài thuốc cải thiện viêm xoang

• Nguyên liệu: 100g lá xương khỉ khô.
• Cách làm: Sắc lá xương khỉ với 2 lít nước đến khi còn lại 500ml. Chia làm hai phần uống trong ngày, phần đầu uống khi còn ấm.

Bài thuốc hỗ trợ trị ho

• Nguyên liệu: 8 lá xương khỉ tươi.
• Cách làm: Rửa sạch lá, nhai và ăn 3 lần mỗi ngày, cách nhau 1 giờ. Phương pháp này giúp giảm các triệu chứng ho, đau họng, viêm phế quản.

Bài thuốc ngâm rượu 

• Nguyên liệu: Thân cây xương khỉ.
• Cách làm: Cắt khúc, sao vàng, hạ thổ rồi ngâm với rượu 40 độ trong vòng 3 tháng. Rượu ngâm này có thể dùng để chữa tiêu chảy, chóng mặt, say tàu xe. Mỗi lần uống 15ml hoặc dùng xoa bóp bên ngoài để giảm đau nhức xương khớp, làm tan máu bầm.

Cây xương khỉ mua ở đâu và giá bao nhiêu?

Một cây giống xương khỉ có giá khoảng 25.000 đồng/cây và 120.000 đồng/1kg. Bạn nên mua cây xương khỉ tại các địa chỉ như:

• Nhà thuốc Đông y: Nhiều nhà thuốc Đông y lớn chuyên cung cấp các loại thảo dược, bao gồm cây xương khỉ tươi hoặc khô. Khi mua tại đây, bạn có thể được tư vấn về cách sử dụng và liều lượng phù hợp.
• Cửa hàng dược liệu uy tín: Các cửa hàng bán dược liệu Đông y lớn và uy tín thường có bán cây xương khỉ đã được sơ chế hoặc sấy khô, dễ dàng bảo quản và sử dụng.
• Trên các trang thương mại điện tử: Các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada, Tiki cũng có nhiều cửa hàng cung cấp cây xương khỉ. Khi mua online, bạn nên chọn những cửa hàng uy tín, có nhiều đánh giá tích cực và đảm bảo nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.
• Chợ dược liệu: Tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, chợ dược liệu cũng là nơi dễ tìm mua cây xương khỉ, nhưng cần kiểm tra kỹ chất lượng để tránh mua phải hàng kém chất lượng.
• Trang trại trồng thảo dược hoặc vườn nhà: Một số nơi chuyên trồng thảo dược có bán cây xương khỉ tươi. Đây là nguồn đáng tin cậy nếu bạn muốn mua cây xương khỉ còn tươi và chưa qua chế biến.

Lưu ý khi dùng dược liệu 

Khi sử dụng cây xương khỉ, cần lưu ý những điều sau để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả tốt nhất:

• Tham khảo ý kiến bác sĩ: Trước khi sử dụng, nên tham khảo ý kiến từ bác sĩ hoặc thầy thuốc uy tín để tránh tương tác không mong muốn với các loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng bạn đang dùng.
• Theo dõi phản ứng của cơ thể: Nếu gặp phải hiện tượng bất thường nào trong quá trình sử dụng dược liệu, nên ngưng dùng và liên hệ với bác sĩ để được tư vấn.
• Kiêng ăn một số thực phẩm: Trong lúc sử dụng dược liệu, cần tránh sử dụng măng tây, thịt đỏ, cá tôm, sữa, rượu, bia và thuốc lá. 
• Chú ý đến tương tác thuốc: Cây xương khỉ có thể tương tác với một số thuốc hoặc dược liệu khác. Do đó không nên tùy tiện kết hợp dược liệu hoặc uống cách nhau 3-4 giờ để giảm thiểu tương tác.
• Đối tượng không nên dùng: Những người có huyết áp thấp, chân tay lạnh, biểu hiện hàn khí xâm nhập, phụ nữ mang thai hoặc đang cho con bú không nên sử dụng cây xương khỉ.
• Mức độ an toàn: Hiện chưa ghi nhận độc tính của cây xương khỉ, nhưng cần có thêm nghiên cứu để đảm bảo an toàn tuyệt đối khi sử dụng lâu dài.