Cây Mã Đề: Tác Dụng, Cách Dùng, Giá Bán Và Những Lưu Ý

Cây mã đề là gì?

Mã đề (Plantago major L.) là một loại cây thân thảo sống lâu năm, thuộc họ Plantaginaceae (họ Mã đề). Đây là một dược liệu quý, được sử dụng phổ biến trong Y học cổ truyền nhờ vào nhiều tác dụng hỗ trợ sức khỏe. Cây mã đề còn có các tên gọi khác như cây bông mã đề, rau mã đề, xạ tiền thảo hoặc bông lá đề.

Đặc điểm hình thái

Cây mã đề có các đặc điểm hình thái đặc trưng, bao gồm:

• Lá cây: Mọc thành hình hoa thị, có hình trứng với chiều dài khoảng 5 – 12 cm và rộng khoảng 3,5 – 8 cm. Đầu lá hơi tù có mũi nhọn, mép lá uốn lượn, gân lá hình cung, bề mặt lá có thể có răng cưa nhỏ. Cuống lá dài từ 5 – 10 cm và loe rộng ở gốc.
• Hoa cây mã đề: Hoa mọc từ kẽ lá trên cán dài hơn lá, nhỏ và có lá bắc hình trứng ngắn hơn đài. Đài hoa dính nhau ở gốc, có 4 thùy hơi có gờ, xen kẽ với tràng hoa mỏng và khô xác, 4 thùy tam giác nhọn.
• Quả và hạt: Quả mã đề là loại quả nang, dài khoảng 3,5 – 4 mm, hình chóp thuôn và mở ra bằng một nắp nứt ngang trên các lá đài. Hạt quả có màu nâu hoặc đen bóng, hơi dẹt.

Phân bố

Cây mã đề phát triển mạnh mẽ ở nhiều vùng núi cao như Mèo Vạc và Đồng Văn (tỉnh Hà Giang) ở độ cao hơn 1600 m. Ngoài ra, cây còn mọc tại các đảo lớn như Cô Tô (Quảng Ninh), Cát Bà (Hải Phòng), Hòn Mê (Thanh Hóa) và một số vùng hoang dã khác tại Việt Nam.

Thu hái

Lá mã đề thường được thu hoạch sau 7 – 8 tháng kể từ khi trồng, thời điểm này là khi cây sắp hoặc đang ra hoa để đảm bảo dược tính tối ưu.

Chế biến và bảo quản

Sau khi thu hái, lá mã đề được làm sạch đất cát rồi đem phơi hoặc sấy khô để bảo quản lâu dài. Dược liệu cần được bảo quản nơi khô thoáng, tránh ẩm mốc và mọt.

Thành phần hóa học  

Cây mã đề chứa nhiều thành phần hóa học đa dạng, tập trung ở từng bộ phận khác nhau của cây như lá và hạt. 

Thành phần trong lá cây mã đề

• Iridoid: Đây là nhóm chất hữu cơ có hoạt tính sinh học cao, đặc biệt là catalpol và aucubosid. Các hợp chất iridoid có vai trò kháng viêm, kháng khuẩn, hỗ trợ hệ miễn dịch, mang lại lợi ích cho việc điều trị một số bệnh viêm nhiễm.
• Acid phenolic: Là các hợp chất phenolic có hoạt tính chống oxy hóa mạnh, giúp ngăn ngừa tổn thương tế bào, chống lại các gốc tự do có hại trong cơ thể.
• Este phenyl propanoic của glycosid: Có khả năng chống viêm và chống oxy hóa, hỗ trợ bảo vệ sức khỏe.
• Majorosid: Đây là một loại glycosid đặc trưng có tác dụng dược lý giúp giảm viêm, chống oxy hóa.
• Chất nhầy: Có tác dụng làm dịu và bảo vệ niêm mạc, thường được dùng trong điều trị các bệnh về đường hô hấp và tiêu hóa.

Thành phần trong hạt mã đề

• D-galactose và L-arabinose: Có khả năng cung cấp năng lượng, có thể hỗ trợ chức năng sinh lý và sức khỏe tổng thể.
• Acid uronoic: Hạt mã đề chứa khoảng 40% acid uronoic, một hợp chất hữu cơ có hoạt tính chống viêm, lợi tiểu và hỗ trợ sức khỏe đường tiết niệu.
• Dầu béo: Trong dầu béo của hạt mã đề có chứa acid 9-hydroxy-cis-11-octadecenoic, có tác dụng kháng viêm và hỗ trợ sức khỏe tim mạch.

Các thành phần khác trong cây mã đề

• Flavonoid: Có tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ cơ thể khỏi tổn thương tế bào, hỗ trợ kháng viêm và kháng khuẩn.
• Caroten: Tiền chất của vitamin A, caroten giúp cải thiện thị lực, bảo vệ làn da và tăng cường miễn dịch.
• Acid cimaric: Có khả năng kháng viêm, chống oxy hóa, giúp bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây hại.
• Vitamin K và Vitamin C: Giúp hỗ trợ đông máu, cải thiện hệ miễn dịch, bảo vệ cơ thể khỏi các gốc tự do gây hại.

Tác dụng của cây mã đề

Cây mã đề là một dược liệu quen thuộc trong cả Y học cổ truyền và Y học hiện đại, với nhiều tác dụng hỗ trợ sức khỏe hiệu quả. Những công dụng của mã đề không chỉ được ghi nhận trong dân gian mà còn được chứng minh qua các nghiên cứu khoa học hiện đại.

Tác dụng theo Y học cổ truyền

Trong Y học cổ truyền, cây mã đề được mô tả là có tính mát, vị nhạt, quy vào các kinh Can, Phế, Thận, và Tiểu Tràng. Các đặc tính này làm cho mã đề trở thành một dược liệu có thể hỗ trợ trong việc: Lợi phế, thông tiểu, thanh nhiệt, tiêu thũng.

Do đó, mã đề được sử dụng để điều trị nhiều bệnh lý, bao gồm:

• Ho lâu ngày và viêm khí quản: Nhờ vào đặc tính làm dịu và lợi phế.
• Viêm thận và bàng quang: Hỗ trợ giảm các triệu chứng viêm nhiễm đường tiết niệu, các vấn đề tiểu tiện như bí tiểu, tiểu ra máu, tiểu ra sỏi.
• Sưng đỏ mắt, đau mắt: Nhờ tác dụng thanh nhiệt.
• Tiêu chảy, ra nhiều mồ hôi, và chảy máu cam: Hỗ trợ cân bằng cơ thể trong các trường hợp tiết dịch bất thường.

Tác dụng theo Y học hiện đại

Y học hiện đại cũng đã nghiên cứu và xác nhận nhiều công dụng của cây mã đề, đặc biệt là trong việc hỗ trợ hệ miễn dịch và kháng viêm. Dưới đây là tác dụng của từng bộ phận của cây mã đề:

Thân cây

• Chống ung thư và bảo vệ tế bào cơ thể khỏi các tổn thương. 
• Kháng viêm, giúp giảm các tình trạng viêm nhiễm, ngăn ngừa các bệnh viêm mãn tính.

Lá cây

• Cải thiện thị lực, bảo vệ da.
• Giúp tăng cường hệ miễn dịch.
• Hỗ trợ quá trình đông máu, tăng cường sức khỏe xương và cải thiện hệ miễn dịch.
• Tăng cường độ chắc khỏe của xương.
• Giảm nguy cơ loãng xương.
• Hỗ trợ bảo vệ gan, ngăn ngừa các bệnh về gan, đặc biệt là viêm gan và các bệnh lý gan khác.
• Chống lại các tế bào ung thư, bảo vệ xương khớp.

Hạt cây

• Tốt cho thận và hệ bài tiết, hỗ trợ chức năng lọc thải và tăng cường sức khỏe của hệ tiết niệu. 
• Có tác dụng quan trọng đối với hệ thần kinh, hỗ trợ cải thiện trí nhớ và sức khỏe não bộ.

Rễ cây

• Làm dịu cổ họng, giảm ho và hạ sốt.
• Hỗ trợ điều trị cảm lạnh hoặc viêm nhiễm nhẹ.

Ai nên và không nên dùng mã đề?

Dưới đây là các đối tượng nên và không nên dùng cây mã đề:

Người nên dùng:

• Bị bệnh về đường tiết niệu.
• Bệnh nhân có triệu chứng ho, viêm khí quản.
• Đối tượng bị táo bón hoặc tiêu hóa kém.
• Người dùng muốn thanh nhiệt giải độc cơ thể.

Người không nên dùng:

• Phụ nữ mang thai, cho con bú.
• Người đang có vấn đề về thận mạn tính hoặc suy thận nặng.
• Bệnh nhân bị huyết áp thấp.
• Người dễ bị tiêu chảy hoặc đang có triệu chứng tiêu chảy
• Đối tượng bị dị ứng hoặc mẫn cảm với cây mã đề.

Bài thuốc từ cây mã đề

Dưới đây là một số bài thuốc từ cây mã đề giúp chữa các bệnh thường gặp.

Bài thuốc chữa ho có đờm

Nguyên liệu:

• Cây mã đề 10g.
• Cát cánh 2g.
• Cam thảo 2g (có thể thay bằng đường nếu không có cam thảo).
• Nước 400ml.

Cách thực hiện:

• Đun các dược liệu với 400ml nước, nấu sắc đến khi còn khoảng 200ml nước.
• Chia thuốc thành 3 lần.
• Uống trong ngày.
• Bài thuốc này có tác dụng làm dịu họng, giảm ho và long đờm, phù hợp cho người có triệu chứng ho kèm đờm.

Bài thuốc chữa tiêu chảy 

Có ba cách sử dụng mã đề để chữa tiêu chảy ở trẻ:

• Cách 1: Chuẩn bị các nguyên liệu gồm mã đề, trư linh, bạch phục linh, hương nhu, đảng sâm mỗi loại 12g, đăng tâm 2g. Đem toàn bộ dược liệu đi sắc thành nước uống. Bài thuốc giúp làm dịu tiêu hóa và giảm triệu chứng tiêu chảy.
• Cách 2: Dùng sơn tra 10g và mã đề 16g, sắc thành nước uống cho trẻ. Sơn tra kết hợp với mã đề giúp cân bằng đường tiêu hóa, ngăn ngừa tình trạng tiêu chảy kéo dài.
• Cách 3: Dùng 3 – 6g bột mã đề, hòa cùng với cháo trắng, thêm một ít đường để uống. Cách này phù hợp cho trẻ nhỏ, giúp dễ uống và hỗ trợ giảm tiêu chảy nhẹ.

Bài thuốc chữa viêm bàng quang

Nguyên liệu:

• Cây mã đề.
• Trư linh.
• Phục linh.
• Rễ cỏ tranh.
• Hoàng bá (có thể kết hợp thêm các dược liệu khác tùy theo hướng dẫn của thầy thuốc).

Cách thực hiện:

• Rửa sạch dược liệu
• Sắc dược liệu thành thuốc.
• Dùng trong khoảng 1 tháng.

Bài thuốc chữa chảy máu cam

Nguyên liệu:

• Hạt mã đề tươi.
• Nước ấm.

Cách thực hiện:

• Rửa sạch hạt mã đề với nước ấm.
• Giã nát vắt lấy nước cốt.
• Uống nước cốt.
• Phần bã đắp lên trán và nằm ngửa để giúp cầm máu nhanh chóng.

Cây mã đề giá bao nhiêu và mua ở đâu?

Cây mã đề là một dược liệu phổ biến tại Việt Nam, được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Bạn có thể mua cây mã đề dưới dạng tươi hoặc khô tại các địa điểm sau:

• Cửa hàng thuốc Đông y và thảo dược: Nhiều cửa hàng thuốc Đông y cung cấp cây mã đề dưới dạng khô hoặc tươi. Tại Hà Nội, bạn có thể tham khảo Vườn ươm Hải Đăng, nơi cung cấp cây mã đề giống với giá khoảng 30.000 VNĐ mỗi bầu cây.
• Chợ địa phương: Tại các chợ truyền thống, đặc biệt là ở khu vực nông thôn, cây mã đề tươi thường được bày bán phổ biến. Giá cả có thể dao động tùy theo mùa và nguồn cung.
• Mua hàng trực tuyến: Nhiều trang web cung cấp cây mã đề khô với mức giá khác nhau. 

Lưu ý khi mua cây mã đề:

• Chất lượng sản phẩm: Chọn mua từ các nhà cung cấp uy tín để đảm bảo chất lượng và an toàn.
• Hình thức sản phẩm: Xác định rõ nhu cầu sử dụng để chọn mua dạng tươi, khô hay hạt giống phù hợp.
• Giá cả: Giá cây mã đề có thể thay đổi tùy theo địa điểm, hình thức và chất lượng sản phẩm.

Lưu ý khi sử dụng cây mã đề

Sau đây là một số lưu ý quan trọng khi sử dụng cây mã đề:

• Dùng đúng liều lượng: Sử dụng cây mã đề quá liều có thể dẫn đến các tác dụng phụ như tiêu chảy, mất cân bằng điện giải hoặc tụt huyết áp do tác dụng lợi tiểu mạnh.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia: Đặc biệt cần thiết đối với phụ nữ mang thai, người đang cho con bú, hoặc người có vấn đề sức khỏe mãn tính (suy thận, huyết áp thấp).
• Không dùng cho trẻ dưới 2 tuổi: Trẻ nhỏ có thể mẫn cảm với các thành phần hoạt tính trong cây mã đề, có nguy cơ bị rối loạn tiêu hóa hoặc dị ứng.
• Kiểm tra phản ứng dị ứng: Nếu có dấu hiệu dị ứng như ngứa, phát ban, khó chịu, cần ngừng sử dụng ngay lập tức.
• Không sử dụng liên tục dài ngày: Dùng mã đề trong thời gian dài có thể gây mất cân bằng điện giải và quá tải thận, do vậy cần có thời gian nghỉ giữa các đợt sử dụng.
• Cẩn trọng với người dễ bị tiêu chảy: Cây mã đề có tác dụng nhuận tràng nhẹ, có thể làm trầm trọng hơn tình trạng tiêu chảy ở những người nhạy cảm.