Cây Rẻ Quạt: Đặc điểm, Công dụng và 7 Bài thuốc trị bệnh

Thông tin tổng quan về cây rẻ quạt

Cây rẻ quạt, trước đây được biết đến với tên khoa học là Belamcanda chinensis, nay được phân loại lại là Iris domestica dựa trên các nghiên cứu phân tử hiện đại. Cây còn được gọi bằng nhiều tên khác như xạ can, lưỡi đồng.

Đặc điểm hình thái của cây

Cây rẻ quạt có hình thái đặc trưng như sau:

• Thân: Thân thảo, mọc thẳng đứng, cao trung bình 0.6 - 1.2m, có màu xanh lục, nhẵn.
• Lá: Lá hình mác, dài 20 - 40cm, rộng 2 - 4cm, gốc ôm thân, đầu nhọn, xếp thành hai hàng đối xứng, tạo thành hình rẻ quạt. Phiến lá màu xanh lục đậm, gân lá song song.
• Hoa: Cụm hoa mọc ở ngọn thân, hoa lớn, màu vàng cam với các đốm đỏ tía. Hoa có 6 cánh hoa, 3 cánh đài, 3 nhị và 1 nhụy. Mùa hoa thường vào mùa hè.
• Quả: Quả nang, hình trứng, khi chín có màu nâu đen, chứa nhiều hạt màu đen bóng.
• Rễ: Rễ củ, mọc thành chùm, hình dạng không đều, vỏ ngoài màu nâu vàng, ruột màu vàng nhạt. 

Phân bố địa lý

Cây rẻ quạt có nguồn gốc từ vùng Đông Á, bao gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Việt Nam. 

Chúng ưa môi trường đất ẩm, nhiều ánh sáng, thường mọc hoang dại ở ven rừng, bờ bụi hoặc được trồng làm cảnh trong vườn nhà. Tại Việt Nam, cây rẻ quạt phân bố rộng khắp cả nước nhưng thường được tìm thấy ở các vùng đồng bằng, trung du và miền núi thấp.

Bộ phận sử dụng, thu hái, bào chế

Bộ phận từ rẻ quạt dùng làm thuốc chủ yếu là rễ củ. Thời điểm thu hái và bào chế như sau:

• Thu hái: Thu hoạch vào mùa thu đông, khi cây đã tàn lụi, phần năng lượng tập trung ở rễ củ.
• Bào chế: Sau khi đào lấy rễ, cần loại bỏ rễ con, đất cát, rửa sạch, thái lát mỏng, phơi hoặc sấy khô. Có thể sao vàng để tăng tác dụng chỉ khái.

Thành phần hóa học

Cây rẻ quạt chứa một lượng lớn các hợp chất có hoạt tính sinh học, bao gồm:

• Isoflavonoid: Tectoridin, iridin, irisflorentin là những isoflavonoid chủ yếu, có tác dụng chống oxy hóa, kháng viêm, ức chế sự phát triển của tế bào ung thư.
• Glucoside: Belamcandin, tectoridin có tác dụng kháng khuẩn, kháng virus, long đờm.
• Các hợp chất khác: Tinh dầu, tanin, chất nhầy, các acid hữu cơ,... góp phần tạo nên tác dụng dược lý đa dạng của rẻ quạt.

Tác dụng của cây rẻ quạt đối cho sức khỏe

Cây rẻ quạt được Y học cổ truyền đánh giá cao với vị đắng, tính hàn, quy vào kinh phế. Các nghiên cứu hiện đại cũng phân tích tác dụng của dược liệu đối với sức khỏe như sau:

• Điều trị vấn đề hô hấp: Các hoạt chất trong rẻ quạt có tác dụng long đờm, giảm ho, kháng viêm, giúp điều trị các bệnh lý hô hấp như viêm họng, viêm phế quản, ho gà, hen suyễn.
• Ổn định hệ tiêu hóa: Rẻ quạt có tác dụng ức chế vi khuẩn gây bệnh đường ruột, giảm viêm, làm se niêm mạc, hỗ trợ điều trị tiêu chảy, kiết lỵ, viêm đại tràng.
• Tăng cường đề kháng: Các isoflavonoid và glucoside trong rẻ quạt có khả năng ức chế sự phát triển của nhiều chủng vi khuẩn và virus, góp phần tăng cường sức đề kháng của cơ thể.
• Giảm sưng, đau và hỗ trợ điều trị bệnh ngoài da: Các thành phần trong cây rẻ quạt có tác dụng kháng viêm và giảm đau, giúp giảm sưng và hỗ trợ điều trị các bệnh ngoài da như mụn nhọt, viêm da và các vết thương nhỏ.
• Hỗ trợ phòng ngừa ung thư: Isoflavonoid trong rẻ quạt có khả năng chống oxy hóa mạnh, bảo vệ tế bào khỏi các gốc tự do, ngăn ngừa lão hóa, ung thư, đặc biệt là ung thư dạ dày và ung thư vòm họng.
• Tác dụng lợi tiểu: Rẻ quạt giúp tăng cường chức năng thận, lợi tiểu, hỗ trợ điều trị các bệnh lý về đường tiết niệu.

Đối tượng sử dụng dược liệu

Đối tượng được chỉ định - chống chỉ định sử dụng cây rẻ quạt như sau:

Đối tượng nên dùng:

• Người thường xuyên bị viêm họng, ho, viêm amidan hoặc các vấn đề về đường hô hấp.
• Người bị viêm xoang, viêm phế quản cần hỗ trợ giảm viêm, kháng khuẩn.
• Người bị đau răng do viêm nhiễm trong khoang miệng.
• Người có vấn đề về da như mụn nhọt, viêm da có nhu cầu sử dụng để làm sạch, giảm ngứa.

Đối tượng không nên dùng:

• Phụ nữ có thai và người đang cho con bú do có thể gây ảnh hưởng không tốt đến sức khỏe của mẹ và bé.
• Trẻ em dưới 12 tuổi.
• Người có vấn đề về dạ dày, tiêu hóa vì có thể gây kích ứng, làm nặng thêm tình trạng bệnh.
• Người đang sử dụng thuốc điều trị đặc hiệu khác nên tham khảo ý kiến bác sĩ để tránh tương tác thuốc.

7 bài thuốc trị bệnh từ cây rẻ quạt

Rẻ quạt được kết hợp với các vị thuốc khác để tăng cường hiệu quả điều trị. Cụ thể như sau:

Bài thuốc trị viêm họng

• Nguyên liệu: 7g lá rẻ quạt (tươi hoặc đã phơi khô).
• Cách thực hiện: Đem lá rẻ quạt nấu với nước, uống khoảng 3 - 4 lần mỗi ngày. 

Bài thuốc trị viêm họng hạt

• Nguyên liệu: 1 nhúm rễ cây rẻ quạt và 20g muối sạch.
• Cách thực hiện: Rửa sạch rễ cây, nướng chín rồi giã nhuyễn cùng với muối. Sau đó lấy nhai kỹ, nước ngấm vào họng rồi nuốt, phần bã ngậm trong miệng đến khi hết vị muối thì bỏ.

Bài thuốc trị viêm yết hầu

• Nguyên liệu: 10g rẻ quạt, 10g bạc hà, 10g kim ngân hoa, 10g cam thảo, 10g ngưu bàng tử
• Cách thực hiện: Rửa sạch các vị thuốc, cho vào nồi với 500ml nước, đun cho đến khi nước còn lại khoảng 200ml thì chắt ra uống.

Bài thuốc trị ho lâu ngày

• Nguyên liệu: 10g rễ cây rẻ quạt, 10g hạt đậu chiêu, 10g cam thảo, 10g sài đất khô.
• Cách thực hiện: Đem rang khô rồi sắc với 200ml nước, đun đến khi còn 100ml, uống thành nhiều lần trong ngày.

Bài thuốc trị hen suyễn cho trẻ nhỏ

• Nguyên liệu: 5g rẻ quạt, 5g ma hoàng, 5g gừng tươi, 5g khoản đông hoa, 4g bán hạ chế tử uyển.
• Cách thực hiện: Sao vàng các dược liệu rồi nấu với 3 bát nước, đun cạn còn 1 bát nước để uống.

Bài thuốc trị tắc tia sữa

• Nguyên liệu: Một nắm lá rẻ quạt khô.
• Cách thực hiện: Nấu lá rẻ quạt lấy nước uống, phần bã sau khi nấu đắp lên ngực để kích thích tuyến sữa.

Bài thuốc trị bí tiểu

• Nguyên liệu: Một nhúm nhỏ lá rẻ quạt khô.
• Cách thực hiện: Hãm lá như trà hoặc đun sôi lấy nước uống để hỗ trợ lợi tiểu và giảm tình trạng bí tiểu.

Giá bán cây rẻ quạt bao nhiêu? Mua ở đâu?

Giá cả cây rẻ quạt có thể thay đổi tùy theo thời điểm, chất lượng và địa chỉ bán, bạn có thể tham khảo như sau:

Giá bán:

• Rẻ quạt tươi: Khoảng 50.000 - 80.000 đồng/kg.
• Rẻ quạt khô: Thường dao động từ 350.000 - 450.000 VNĐ/kg. Rẻ quạt khô được sơ chế kỹ, loại bỏ tạp chất, sao vàng hoặc chế biến thành dạng bột, viên hoàn thì giá sẽ cao hơn.

Địa điểm mua:

• Các cửa hàng thuốc Đông y: Đây là nơi phổ biến và đáng tin cậy để mua rẻ quạt. Bạn nên chọn những cửa hàng uy tín, có giấy phép kinh doanh, nguồn gốc dược liệu rõ ràng.
• Các chợ truyền thống: Một số chợ lớn cũng có bán rẻ quạt, tuy nhiên cần lưu ý lựa chọn kỹ càng để tránh mua phải hàng kém chất lượng.
• Các website bán dược liệu online: Nhiều website chuyên bán dược liệu online cung cấp rẻ quạt với nhiều mức giá và hình thức khác nhau. 
• Trồng tại nhà: Nếu có điều kiện, bạn có thể tự trồng cây rẻ quạt để sử dụng.

Lưu ý khi sử dụng cây rẻ quạt

Để sử dụng cây rẻ quạt an toàn và đạt hiệu quả tốt nhất, người dùng cần chú ý các điểm sau:

• Sử dụng liều lượng vừa đủ: Liều khuyến nghị là từ 5 - 9g cây tươi mỗi ngày.
• Tránh lạm dụng quá mức: Việc dùng quá liều có thể gây các phản ứng như nóng rát, phồng rộp ở miệng và lưỡi. Tốt nhất không nên sử dụng quá 3 lần trong ngày để tránh tác dụng phụ.
• Phân biệt với cây hương bài: Đảm bảo phân biệt rõ hai loại cây này để tránh dùng nhầm, vì cây hương bài có thể gây hại nếu sử dụng sai cách.
• Kiên trì sử dụng theo liệu trình: Hiệu quả của bài thuốc từ cây rẻ quạt phụ thuộc vào cơ địa mỗi người, do đó cần kiên nhẫn dùng đúng theo thời gian và liệu lượng đã đề ra.