Cát Sâm Là Gì? Đặc Điểm, Công Dụng Và Cách Dùng An Toàn

Thông tin chung

Cát sâm với danh pháp khoa học Millettia speciosa Champ., còn được gọi là sâm nam, sâm cát, là một loài thực vật thuộc họ Đậu (Fabaceae), được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền, đặc biệt là ở các nước châu Á.

Cát sâm là gì?

Cát sâm thuộc nhóm cây dây leo thân gỗ, có thể phát triển chiều dài lên đến 10 mét. Vỏ cây có màu nâu xám đặc trưng, trong khi thân non được bao phủ bởi một lớp lông mịn. Lá của cây thuộc dạng kép lông chim lẻ, mọc so le, mỗi lá mang từ 7 đến 13 lá chét hình trứng. Hoa Cát sâm có màu tím nhạt, mọc thành chùm ở nách lá. Quả của cây là loại quả đậu dẹt, chứa từ 1 đến 2 hạt.

Đặc điểm thực vật

• Thân: Dây leo thân gỗ, dài tới 10 mét, vỏ nâu xám nứt dọc, thân non có lông mịn.
• Lá: Kép lông chim lẻ, mọc cách, 7-13 lá chét hình trứng/bầu dục, đầu nhọn, gốc tròn, mép nguyên. Mặt trên nhẵn, xanh đậm, mặt dưới nhạt hơn, có lông.
• Hoa: Tím nhạt/hồng nhạt, mọc chùm ở nách lá, 10-20 bông/chùm, cấu trúc điển hình họ Đậu, mùi thơm nhẹ.
• Quả: Đậu dẹt, hình bầu dục/thuôn dài, non màu xanh, chín màu nâu/nâu đen, 1-2 hạt/quả.
• Hạt: Hình thận, nâu/nâu đen, vỏ cứng.
• Rễ: Rễ củ, phình to ở gốc, nâu sẫm/đen bên ngoài, trắng/vàng nhạt bên trong, vị ngọt, tính bình.

Bộ phận dùng, thu hái và sơ chế

Trong y học cổ truyền, rễ củ của cây Cát sâm được xem là bộ phận mang giá trị dược liệu cao nhất. Rễ củ chứa đựng các hoạt chất sinh học quan trọng, góp phần vào tác dụng đa dạng của Cát sâm.

Thu hái:

Thời điểm thu hái rễ Cát sâm thường vào mùa thu hoặc mùa đông, khi cây đã rụng lá và các hoạt chất đã tích lũy tối đa trong rễ củ. Quá trình thu hái cần được thực hiện cẩn thận để tránh gây tổn thương đến cây.

Sơ chế:

Sau khi thu hái, rễ Cát sâm cần được sơ chế kỹ lưỡng:

• Làm sạch: Rễ được rửa sạch bằng nước để loại bỏ đất cát và tạp chất.
• Cắt lát: Rễ được cắt thành lát mỏng để tăng diện tích tiếp xúc và tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình phơi khô.
• Phơi khô: Các lát rễ được trải đều và phơi khô tự nhiên, tránh ánh nắng trực tiếp.

Thành phần hóa học

Cát sâm chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược liệu, bao gồm:

• Saponin: Các saponin triterpenoid, điển hình là astragaloside, được biết đến với tác dụng tăng cường hệ miễn dịch, chống oxy hóa, bảo vệ gan và thận.
• Flavonoid: Các flavonoid, như quercetin và kaempferol, có khả năng chống viêm, chống dị ứng và thậm chí có tiềm năng chống ung thư.
• Polysaccharide: Các polysaccharide có tác dụng hỗ trợ hệ miễn dịch và điều hòa lượng đường trong máu.
• Các chất khác: Ngoài ra, Cát sâm còn chứa các thành phần khác như axit amin, vitamin và khoáng chất, góp phần vào giá trị dinh dưỡng và dược liệu của nó.

Phân bố chính

Cát sâm phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á, bao gồm Trung Quốc, Việt Nam, Lào, Campuchia và Thái Lan. Ở Việt Nam, Cát sâm thường mọc hoang ở các tỉnh miền núi phía Bắc và miền Trung.

Bảo quản

Cát sâm là thảo dược quý, cần được bảo quản cẩn thận để duy trì dược tính. Dưới đây là những phương pháp bảo quản chính của dược liệu:

• Bảo quản tươi: Cát sâm tươi sau khi làm sạch nên được để ráo nước và bảo quản trong túi kín, đặt trong ngăn mát tủ lạnh (2-4°C). Cách này giữ được dược liệu trong khoảng 7-10 ngày.
• Bảo quản khô: Cát sâm được rửa sạch, cắt lát và phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ thấp (40-50°C). Sau khi khô, bảo quản trong túi vải hoặc lọ kín, để nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh sáng. Thời gian bảo quản kéo dài từ 6-12 tháng.
• Bảo quản dưới dạng bột: Cát sâm khô được nghiền mịn và bảo quản trong lọ kín, để nơi thoáng mát, tránh ẩm mốc và ánh sáng. Bột Cát sâm có thể giữ được chất lượng trong 12-24 tháng.
• Kiểm tra định kỳ: Thường xuyên kiểm tra Cát sâm để phát hiện sớm các dấu hiệu hư hỏng và xử lý kịp thời. Sử dụng gói hút ẩm có thể giúp ngăn ngừa ẩm mốc.
• Lưu ý: Nhiệt độ dưới 25°C và độ ẩm thấp dưới 60% là điều kiện lý tưởng để bảo quản Cát sâm, giúp duy trì dược tính lâu dài.

Tác dụng dược liệu Cát sâm

Cát sâm không chỉ là một thành phần quen thuộc trong các bài thuốc dân gian mà còn được khoa học hiện đại chứng minh là có nhiều tác dụng dược lý quý giá, góp phần vào việc duy trì sức khỏe và điều trị một số bệnh lý.

Tăng cường miễn dịch

Các saponin triterpenoid có trong Cát sâm, đặc biệt là astragaloside mang đến hiệu quả kích thích hoạt động của các tế bào miễn dịch, như đại thực bào và tế bào lympho T. Từ đó nâng cao sức đề kháng của cơ thể, tăng hiệu quả chống lại các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus và nấm.

Chống oxy hóa

Cát sâm chứa nhiều flavonoid và các hợp chất phenolic khác có khả năng trung hòa các gốc tự do, hỗ trợ ngăn chặn quá trình oxy hóa và bảo vệ tế bào khỏi tổn thương không đáng có. Tác dụng chống oxy hóa này không chỉ giúp làm chậm quá trình lão hóa mà còn có khả năng phòng ngừa các bệnh mãn tính như tim mạch, ung thư và thần kinh.

Bảo vệ gan và thận

Các nghiên cứu trên động vật cho thấy các hoạt chất trong Cát sâm có khả năng bảo vệ gan và thận khỏi tổn thương do các độc tố và thuốc gây ra. Cát sâm cũng có thể hỗ trợ quá trình tái tạo tế bào gan và thận, giúp cải thiện chức năng của các cơ quan này.

Chống viêm và dị ứng

Các flavonoid trong Cát sâm có tác dụng ức chế các chất trung gian gây viêm như prostaglandin và leukotriene, từ đó giảm các triệu chứng viêm và dị ứng. Cát sâm cũng có thể điều hòa hệ miễn dịch, giúp giảm phản ứng quá mức của cơ thể đối với các tác nhân gây dị ứng.

Điều hòa đường huyết

Các polysaccharide trong Cát sâm có khả năng làm chậm quá trình hấp thu glucose từ đường tiêu hóa, giúp kiểm soát lượng đường trong máu. Cát sâm cũng có thể tăng cường độ nhạy insulin của tế bào, giúp cải thiện tình trạng kháng insulin ở bệnh nhân đái tháo đường týp 2.

Tác dụng khác

Ngoài các tác dụng kể trên, Cát sâm còn được cho là có khả năng:

• Cải thiện tuần hoàn máu
• Tăng cường sinh lực và sức bền
• Giảm căng thẳng và mệt mỏi
• Cải thiện khả năng ghi nhớ cũng như nhận thức

Những người nên sử dụng

Cát sâm với những đặc tính dược lý đa dạng, có thể mang lại lợi ích cho nhiều đối tượng khác nhau. Tuy nhiên, việc sử dụng cần được cân nhắc kỹ lưỡng dựa trên tình trạng sức khỏe và các yếu tố cá nhân khác.

Chỉ định:

• Người suy nhược, mệt mỏi, thường xuyên chán ăn, mất ngủ
• Người bị ho, viêm phế quản
• Người bị sốt
• Người tiểu đường tuýp 2
• Người suy giảm chức năng gan, thận
• Người muốn cải thiện khả năng đề kháng, tăng sức miễn dịch

Chống chỉ định:

• Phụ nữ mang thai và cho con bú
• Người bị tiêu chảy
• Người đang trong thời gian dùng thuốc chống đông máu
• Người dị ứng với Cát sâm

Cách sử dụng dược liệu hỗ trợ điều trị bệnh

Cát sâm thường được sử dụng dưới dạng rễ khô, bột hoặc chiết xuất. Trước khi sử dụng, bạn cần đảm bảo rằng dược liệu đã được làm sạch, loại bỏ tạp chất và được bảo quản trong điều kiện khô ráo, thoáng mát để tránh hư hỏng.

Sử dụng dưới dạng bột:

• Nguyên liệu: Bột Cát sâm (khoảng 5-10g mỗi lần sử dụng).
• Cách thực hiện: Pha bột Cát sâm với nước ấm, khuấy đều cho đến khi bột tan hoàn toàn. Uống ngay sau khi pha để đảm bảo tác dụng tối ưu. Có thể uống 1-2 lần mỗi ngày, tùy vào tình trạng sức khỏe và sự hướng dẫn của chuyên gia.

Sử dụng dưới dạng trà:

• Nguyên liệu: Cát sâm khô thái lát mỏng (khoảng 10-15g).
• Cách thực hiện: Cho Cát sâm vào ấm trà, đổ nước sôi vào và hãm trong khoảng 10-15 phút. Có thể dùng như trà thông thường, uống nhiều lần trong ngày để hỗ trợ điều trị bệnh.

Sử dụng dưới dạng nước sắc:

• Nguyên liệu: Rễ Cát sâm khô (khoảng 20-30g).
• Cách thực hiện: Cho rễ Cát sâm vào ấm, thêm khoảng 1 lít nước. Đun sôi và tiếp tục đun nhỏ lửa trong khoảng 30-40 phút. Khi nước sắc cạn còn khoảng 200-300ml, lọc bỏ bã và uống nước Cát sâm. Nên uống khi còn ấm, chia làm 2-3 lần trong ngày.

Giá bán? Mua ở đâu?

Giá của dược liệu Cát sâm có thể dao động tùy thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm chất lượng, nguồn gốc, hình thức chế biến và địa điểm mua. Tuy nhiên, nhìn chung, giá dược liệu khô thường dao động từ 300.000 - 500.000 VNĐ/kg.

Địa điểm mua:

• Các cửa hàng thuốc Đông y: Đây là nguồn cung cấp dược liệu phổ biến và đáng tin cậy nhất. Các cửa hàng này thường có nguồn gốc rõ ràng và sản phẩm đã được kiểm định chất lượng.
• Các chợ thuốc: Một số chợ thuốc lớn cũng có bán Cát sâm, tuy nhiên, người mua cần lưu ý kiểm tra kỹ chất lượng và nguồn gốc sản phẩm trước khi mua.
• Các trang thương mại điện tử: Hiện nay, Cát sâm cũng được bán trên nhiều trang thương mại điện tử. Tuy nhiên, người mua cần cẩn trọng lựa chọn nhà cung cấp uy tín và kiểm tra kỹ thông tin sản phẩm trước khi đặt hàng.
• Các vùng trồng Cát sâm: Nếu có điều kiện, người mua có thể tìm đến các vùng trồng dược liệu để mua trực tiếp từ người dân. Điều này đảm bảo nguồn gốc và chất lượng sản phẩm, tuy nhiên, cần lưu ý về cách thức bảo quản và vận chuyển sản phẩm.

Lưu ý khi mua dược liệu:

• Kiểm tra chất lượng: Cát sâm chất lượng tốt thường có màu vàng nhạt hoặc trắng ngà, mùi thơm nhẹ, vị ngọt. Tránh mua những sản phẩm có màu sắc lạ, mùi hôi hoặc vị đắng.
• Kiểm tra nguồn gốc: Nên ưu tiên mua dược liệu có nguồn gốc rõ ràng, được trồng và chế biến đúng theo quy trình, từ đó đảm bảo tốt nhất an toàn vệ sinh thực phẩm.
• Mua từ nhà cung cấp uy tín: Lựa chọn những nhà cung cấp có uy tín, được đánh giá tốt từ khách hàng trước đó.
• So sánh giá: Nên so sánh giá cả từ nhiều nguồn khác nhau trước khi quyết định mua để đảm bảo có được mức giá tốt nhất.

Lưu ý khi sử dụng

• Trước khi sử dụng, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ, đặc biệt nếu bạn đang mang thai, cho con bú hoặc dùng thuốc khác.
• Người dùng cần tuân thủ chỉ định của bác sĩ về liều lượng cũng như cách dùng. Việc lạm dụng hay quá liều có thể gây ra một số tác dụng phụ.
• Cát sâm có thể tương tác với một số loại thuốc, vì vậy người dùng cần báo cho bác sĩ về các thuốc bạn đang dùng.
• Mặc dù hiếm, Cát sâm có thể gây buồn nôn, nôn, tiêu chảy hoặc phát ban. Nếu gặp bất kỳ tác dụng phụ nào, hãy ngừng sử dụng và gặp bác sĩ.
• Không kết hợp với các thảo dược hoặc thuốc khác khi chưa có hướng dẫn.
• Theo dõi dấu hiệu của cơ thể trong quá trình sử dụng. Nếu có bất thường, ngừng sử dụng và tìm kiếm trợ giúp y tế.