Viêm mũi xuất tiết: Nguyên nhân, Triệu chứng và Phương pháp điều trị

Viêm mũi xuất tiết là tình trạng viêm nhiễm ở niêm mạc mũi, dẫn đến sự tiết ra dịch nhầy, gây khó chịu và ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày. Bệnh thường gặp ở mọi lứa tuổi và có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau như vi khuẩn, virus, dị ứng hoặc yếu tố môi trường. Các triệu chứng điển hình của viêm mũi xuất tiết bao gồm nghẹt mũi, chảy nước mũi, đau đầu, ho, và có thể kèm theo sốt. Việc điều trị kịp thời giúp giảm nhanh các triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ cung cấp thông tin chi tiết về nguyên nhân, triệu chứng và các phương pháp điều trị hiệu quả của viêm mũi xuất tiết.

Định nghĩa và phân loại viêm mũi xuất tiết

Viêm mũi xuất tiết là một bệnh lý liên quan đến tình trạng viêm nhiễm ở niêm mạc mũi, khiến cho mũi sản sinh một lượng lớn dịch nhầy. Dịch này có thể gây nghẹt mũi và tắc nghẽn các đường thở, làm cho người bệnh cảm thấy khó thở, chảy nước mũi và có thể gây cảm giác đau nhức khó chịu. Viêm mũi xuất tiết có thể xuất hiện do nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm nhiễm khuẩn, nhiễm virus, dị ứng hoặc các yếu tố môi trường. Bệnh thường được phân loại theo nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng:

• Viêm mũi xuất tiết cấp tính: Thường kéo dài từ vài ngày đến một tuần, có thể do vi khuẩn hoặc virus xâm nhập vào niêm mạc mũi.
• Viêm mũi xuất tiết mãn tính: Tình trạng viêm kéo dài hơn một tháng, có thể liên quan đến các bệnh lý dị ứng, viêm mũi dị ứng hoặc các vấn đề hô hấp khác.
• Viêm mũi xuất tiết dị ứng: Được gây ra bởi các tác nhân dị ứng như phấn hoa, bụi, lông động vật hoặc mốc.
• Viêm mũi xuất tiết không dị ứng: Xuất hiện khi không có yếu tố dị ứng rõ ràng, thường liên quan đến các nhiễm trùng virus hoặc các tác nhân gây kích ứng khác.

Tùy thuộc vào nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của bệnh, việc điều trị viêm mũi xuất tiết có thể thay đổi để mang lại hiệu quả cao nhất cho người bệnh.

Triệu chứng của viêm mũi xuất tiết

Viêm mũi xuất tiết thường bắt đầu với những triệu chứng rõ rệt và có thể thay đổi tùy thuộc vào nguyên nhân gây bệnh. Các triệu chứng phổ biến bao gồm:

• Chảy nước mũi: Dịch nhầy từ mũi thường xuyên chảy ra, có thể là nước trong suốt hoặc đặc dính tùy theo giai đoạn bệnh.
• Nghẹt mũi: Khi niêm mạc mũi bị sưng, các khoang mũi bị tắc nghẽn, khiến cho việc thở bằng mũi trở nên khó khăn.
• Đau đầu: Viêm mũi xuất tiết có thể gây cảm giác đau hoặc căng thẳng ở vùng trán, xung quanh mắt hoặc khu vực mũi.
• Họng bị đau và ho: Sự tiết dịch có thể chảy xuống họng, dẫn đến viêm họng và gây ho khan hoặc ho có đờm.
• Sốt: Trong trường hợp nhiễm khuẩn hoặc nhiễm virus, người bệnh có thể bị sốt nhẹ đến cao, cùng với cảm giác mệt mỏi và yếu sức.
• Mất khứu giác: Dịch mũi tắc nghẽn có thể ảnh hưởng đến khả năng ngửi của người bệnh, làm giảm hoặc mất hẳn khứu giác.

Bên cạnh các triệu chứng chính, người bệnh còn có thể gặp phải các vấn đề khác như mệt mỏi, giảm cảm giác ngon miệng và khó ngủ do nghẹt mũi. Việc nhận biết sớm các triệu chứng của viêm mũi xuất tiết giúp người bệnh có thể điều trị kịp thời và tránh những biến chứng không mong muốn.

Nguyên nhân gây viêm mũi xuất tiết

Viêm mũi xuất tiết có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, và việc xác định chính xác nguyên nhân là yếu tố quan trọng trong việc lựa chọn phương pháp điều trị hiệu quả. Dưới đây là một số nguyên nhân phổ biến:

• Nhiễm virus: Viêm mũi xuất tiết thường xảy ra do nhiễm các virus gây cảm lạnh thông thường hoặc cúm. Virus xâm nhập vào niêm mạc mũi, gây viêm và kích thích quá trình tiết dịch nhầy.

• Nhiễm khuẩn: Một số loại vi khuẩn, chẳng hạn như vi khuẩn gây viêm xoang hoặc viêm họng, có thể dẫn đến viêm mũi xuất tiết. Những nhiễm khuẩn này thường gây ra dịch mũi đặc và có mùi hôi.

• Dị ứng: Viêm mũi xuất tiết do dị ứng thường xuất hiện khi cơ thể phản ứng với các tác nhân như phấn hoa, bụi mịn, lông động vật, hoặc mốc. Khi tiếp xúc với các tác nhân này, hệ thống miễn dịch phản ứng quá mức, dẫn đến viêm và tiết dịch nhầy từ mũi.

• Yếu tố môi trường: Các yếu tố như thay đổi thời tiết, ô nhiễm không khí, khói thuốc, hoặc không gian sống khô hanh có thể làm tăng nguy cơ mắc viêm mũi xuất tiết, do kích thích niêm mạc mũi.

• Tác dụng phụ của thuốc: Một số loại thuốc, đặc biệt là thuốc giảm đau, thuốc điều trị huyết áp, hoặc thuốc xịt mũi, có thể gây ra tác dụng phụ làm khô niêm mạc mũi hoặc tăng cường tiết dịch, dẫn đến viêm mũi xuất tiết.

• Các bệnh lý mãn tính: Các bệnh lý như viêm xoang, viêm amidan, hay các vấn đề về hệ hô hấp có thể tạo điều kiện cho viêm mũi xuất tiết kéo dài hoặc tái phát.

Việc hiểu rõ nguyên nhân sẽ giúp người bệnh nhận diện sớm và tìm ra phương pháp điều trị thích hợp, giúp cải thiện tình trạng bệnh hiệu quả hơn.

Đối tượng dễ mắc viêm mũi xuất tiết

Viêm mũi xuất tiết có thể gặp ở mọi lứa tuổi và giới tính, nhưng một số đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao hơn do đặc điểm sức khỏe, lối sống hoặc yếu tố môi trường. Cụ thể:

• Trẻ em: Hệ miễn dịch của trẻ em chưa phát triển đầy đủ, dễ bị tác động bởi các yếu tố gây bệnh như virus hoặc vi khuẩn. Thêm vào đó, môi trường học đường, nơi có nhiều trẻ em tiếp xúc gần nhau, cũng tạo cơ hội cho bệnh lây lan nhanh.

• Người già: Hệ thống miễn dịch của người già thường suy yếu, làm tăng khả năng mắc các bệnh nhiễm trùng, bao gồm viêm mũi xuất tiết. Đồng thời, các bệnh lý nền như bệnh tim, tiểu đường hay viêm xoang cũng làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

• Người có bệnh lý dị ứng: Những người bị viêm mũi dị ứng, hen suyễn hay các bệnh dị ứng khác có nguy cơ cao mắc viêm mũi xuất tiết do hệ miễn dịch quá nhạy cảm với các yếu tố môi trường như phấn hoa, bụi, mốc hoặc lông động vật.

• Người sống trong môi trường ô nhiễm: Các cá nhân sống ở các khu vực có ô nhiễm không khí cao hoặc tiếp xúc với khói thuốc lá có nguy cơ mắc viêm mũi xuất tiết cao hơn. Những yếu tố này có thể gây kích ứng niêm mạc mũi, làm tăng khả năng viêm và tiết dịch.

• Người có hệ miễn dịch suy yếu: Những người bị suy giảm miễn dịch do các bệnh lý như HIV/AIDS, hoặc do sử dụng thuốc ức chế miễn dịch (chẳng hạn như trong điều trị ung thư) có nguy cơ mắc viêm mũi xuất tiết cao hơn, bởi khả năng chống lại nhiễm trùng của cơ thể bị giảm sút.

• Những người làm việc trong môi trường khô hanh: Những người làm việc trong các môi trường có độ ẩm thấp như văn phòng điều hòa, phòng thí nghiệm hay nhà máy sản xuất có thể gặp phải tình trạng viêm mũi xuất tiết do niêm mạc mũi bị khô, tạo điều kiện cho vi khuẩn và virus phát triển.

Biết được đối tượng dễ mắc bệnh giúp nhận diện các yếu tố nguy cơ và thực hiện các biện pháp phòng ngừa phù hợp, từ đó giảm thiểu khả năng mắc viêm mũi xuất tiết.

Biến chứng của viêm mũi xuất tiết

Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, viêm mũi xuất tiết có thể dẫn đến một số biến chứng nghiêm trọng. Những biến chứng này không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể mà còn có thể gây ra những khó khăn trong sinh hoạt hàng ngày. Dưới đây là một số biến chứng thường gặp:

• Viêm xoang: Viêm mũi xuất tiết kéo dài có thể lan rộng sang các khoang xoang, dẫn đến viêm xoang. Đây là một trong những biến chứng phổ biến và có thể gây ra đau nhức đầu, vùng mắt, và mũi, làm giảm chất lượng cuộc sống.

• Viêm tai giữa: Dịch nhầy từ mũi có thể di chuyển qua vòi nhĩ vào tai giữa, dẫn đến viêm tai giữa, gây đau tai, giảm thính lực và có thể dẫn đến tình trạng viêm nhiễm tai tái phát.

• Viêm họng: Dịch mũi tiết ra có thể chảy xuống họng, gây kích ứng và viêm họng. Điều này thường đi kèm với cảm giác đau rát cổ họng và ho kéo dài.

• Hen suyễn: Những người có tiền sử hen suyễn có thể gặp phải tình trạng tăng nặng khi mắc viêm mũi xuất tiết, do phản ứng dị ứng làm bùng phát triệu chứng hen.

• Rối loạn giấc ngủ: Nghẹt mũi và khó thở có thể làm gián đoạn giấc ngủ, dẫn đến tình trạng mất ngủ hoặc ngủ không sâu. Điều này ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể và giảm khả năng hồi phục của cơ thể.

• Mất khứu giác: Viêm mũi xuất tiết có thể dẫn đến mất hoặc suy giảm khứu giác do sự tắc nghẽn và viêm ở các khoang mũi. Trong một số trường hợp, tình trạng này có thể kéo dài và gây khó khăn trong việc nhận biết mùi.

Để tránh các biến chứng này, việc phát hiện và điều trị sớm viêm mũi xuất tiết là rất quan trọng, giúp bảo vệ sức khỏe và giảm thiểu các tác động tiêu cực đến chất lượng cuộc sống.

Chẩn đoán viêm mũi xuất tiết

Việc chẩn đoán viêm mũi xuất tiết chính xác đóng vai trò quan trọng trong việc lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp. Dưới đây là các phương pháp chẩn đoán thường được sử dụng:

• Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ tiến hành thăm khám, hỏi về triệu chứng của bệnh nhân, lịch sử bệnh lý và các yếu tố nguy cơ. Đây là bước đầu tiên trong quá trình chẩn đoán, giúp bác sĩ xác định khả năng mắc viêm mũi xuất tiết.

• Xét nghiệm dịch mũi: Trong trường hợp viêm mũi xuất tiết do nhiễm khuẩn, bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm dịch mũi để xác định loại vi khuẩn hoặc virus gây bệnh. Việc này giúp xác định chính xác tác nhân gây bệnh, từ đó lựa chọn phương pháp điều trị thích hợp.

• Xét nghiệm dị ứng: Nếu viêm mũi xuất tiết có liên quan đến dị ứng, bác sĩ có thể chỉ định các xét nghiệm dị ứng như thử nghiệm da (test dị ứng) hoặc xét nghiệm máu để tìm ra tác nhân gây dị ứng như phấn hoa, bụi mịn, hoặc lông động vật.

• Chụp X-quang: Trong trường hợp viêm mũi xuất tiết kéo dài hoặc nghi ngờ có biến chứng như viêm xoang, bác sĩ có thể yêu cầu thực hiện chụp X-quang vùng mặt hoặc CT scan để kiểm tra tình trạng các khoang xoang.

• Nội soi mũi: Phương pháp này giúp bác sĩ kiểm tra trực tiếp niêm mạc mũi và phát hiện các vấn đề như polyp mũi, sưng viêm, hoặc tắc nghẽn đường thở. Đây là phương pháp chẩn đoán chính xác, đặc biệt trong các trường hợp viêm mũi mãn tính.

Thông qua các phương pháp chẩn đoán này, bác sĩ có thể xác định nguyên nhân gây viêm mũi xuất tiết và đề xuất liệu pháp điều trị hiệu quả, phù hợp với từng trường hợp cụ thể.

Khi nào cần gặp bác sĩ về viêm mũi xuất tiết

Mặc dù viêm mũi xuất tiết có thể tự khỏi trong một số trường hợp, nhưng có những dấu hiệu cảnh báo mà bạn không nên bỏ qua. Dưới đây là các tình huống khi bạn nên tìm sự tư vấn và điều trị của bác sĩ:

• Triệu chứng kéo dài hơn một tuần: Nếu các triệu chứng như nghẹt mũi, chảy nước mũi, và ho kéo dài trên một tuần mà không cải thiện, có thể đó là dấu hiệu của viêm mũi xuất tiết mãn tính hoặc biến chứng tiềm ẩn.

• Sốt cao: Sốt cao đi kèm với các triệu chứng viêm mũi có thể chỉ ra một nhiễm trùng vi khuẩn hoặc viêm xoang. Trong trường hợp này, bạn cần gặp bác sĩ để được điều trị kịp thời, tránh các biến chứng nguy hiểm.

• Đau mặt hoặc đầu dữ dội: Nếu bạn cảm thấy đau nhức nghiêm trọng ở vùng mặt, trán, hoặc quanh mắt, có thể viêm mũi xuất tiết đã lan sang viêm xoang hoặc gây áp lực lên các xoang, cần có sự can thiệp của bác sĩ.

• Khó thở hoặc thở khò khè: Nếu viêm mũi xuất tiết kèm theo tình trạng khó thở hoặc thở khò khè, đặc biệt ở những người có tiền sử hen suyễn hoặc các bệnh hô hấp khác, hãy tìm kiếm sự giúp đỡ từ bác sĩ ngay lập tức.

• Mất khứu giác lâu dài: Mất khứu giác kéo dài sau khi bị viêm mũi có thể chỉ ra sự tắc nghẽn nghiêm trọng hoặc tổn thương niêm mạc mũi, đòi hỏi bác sĩ chẩn đoán và điều trị sớm.

• Tiền sử bệnh lý nghiêm trọng: Nếu bạn có bệnh nền như bệnh tim mạch, tiểu đường, hoặc các bệnh lý suy giảm miễn dịch, viêm mũi xuất tiết có thể có diễn biến phức tạp hơn và cần được theo dõi cẩn thận bởi bác sĩ.

Khi gặp phải các triệu chứng trên, việc đến bác sĩ là vô cùng quan trọng để được chẩn đoán chính xác và điều trị đúng cách, giúp bạn phục hồi nhanh chóng và tránh các biến chứng nghiêm trọng.

Phòng ngừa viêm mũi xuất tiết hiệu quả

Mặc dù không thể hoàn toàn tránh khỏi viêm mũi xuất tiết, nhưng có một số biện pháp phòng ngừa giúp giảm nguy cơ mắc bệnh hoặc làm giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh khi mắc phải. Dưới đây là các cách phòng ngừa:

• Vệ sinh mũi hàng ngày: Sử dụng nước muối sinh lý để rửa mũi giúp làm sạch dịch nhầy và loại bỏ bụi bẩn, vi khuẩn, hoặc virus có thể xâm nhập vào mũi, giảm nguy cơ nhiễm trùng.

• Tránh tiếp xúc với tác nhân gây dị ứng: Nếu bạn có tiền sử dị ứng, hãy cố gắng tránh tiếp xúc với các tác nhân gây dị ứng như phấn hoa, bụi mịn, lông động vật, hoặc mốc. Sử dụng khẩu trang và giữ không khí trong nhà luôn sạch sẽ cũng là một cách bảo vệ hiệu quả.

• Tăng cường sức đề kháng: Một chế độ ăn uống cân bằng với nhiều vitamin C, kẽm và các chất dinh dưỡng cần thiết giúp tăng cường hệ miễn dịch, giúp cơ thể chống lại các vi khuẩn và virus gây bệnh. Tập thể dục đều đặn và ngủ đủ giấc cũng rất quan trọng để duy trì sức khỏe.

• Giữ ẩm không khí trong nhà: Độ ẩm thấp trong môi trường sống có thể làm khô niêm mạc mũi, gây kích ứng và làm tăng nguy cơ nhiễm trùng. Sử dụng máy tạo độ ẩm hoặc đặt chậu nước trong phòng giúp duy trì độ ẩm lý tưởng.

• Tránh tiếp xúc với người bệnh: Viêm mũi xuất tiết có thể lây lan qua đường hô hấp, vì vậy hạn chế tiếp xúc với người bị cảm cúm, cảm lạnh hay các bệnh nhiễm trùng hô hấp khác sẽ giúp giảm nguy cơ mắc bệnh.

• Không tự ý dùng thuốc xịt mũi quá lâu: Việc sử dụng thuốc xịt mũi quá lâu có thể gây hiện tượng “nghiện thuốc xịt”, làm tình trạng nghẹt mũi thêm nghiêm trọng. Chỉ sử dụng thuốc xịt mũi theo chỉ định của bác sĩ.

Bằng cách áp dụng những biện pháp phòng ngừa này, bạn có thể giảm thiểu nguy cơ mắc viêm mũi xuất tiết và duy trì sức khỏe hô hấp tốt hơn.

Phương pháp điều trị viêm mũi xuất tiết

Điều trị viêm mũi xuất tiết cần được thực hiện kịp thời và chính xác để giảm các triệu chứng khó chịu và ngăn ngừa biến chứng. Dưới đây là các phương pháp điều trị phổ biến, bao gồm cả thuốc Tây y và các biện pháp hỗ trợ từ Đông y.

Thuốc Tây y điều trị viêm mũi xuất tiết

Khi viêm mũi xuất tiết do nhiễm khuẩn hoặc virus, hoặc do dị ứng, thuốc Tây y có thể giúp làm giảm các triệu chứng và điều trị nguyên nhân gây bệnh. Các loại thuốc thường được sử dụng bao gồm:

• Thuốc kháng histamine: Thuốc kháng histamine giúp giảm các triệu chứng dị ứng như ngứa mũi, hắt hơi và chảy nước mũi. Các thuốc phổ biến như Loratadine (Claritin), Cetirizine (Zyrtec), hoặc Fexofenadine (Allegra) có thể được sử dụng để điều trị viêm mũi xuất tiết do dị ứng.

• Thuốc xịt mũi chứa corticosteroid: Các thuốc xịt mũi chứa corticosteroid như Fluticasone (Flonase) hoặc Budesonide (Rhinocort) giúp làm giảm sưng viêm trong niêm mạc mũi, từ đó làm giảm nghẹt mũi và chảy dịch. Thuốc này đặc biệt hữu ích trong việc điều trị viêm mũi xuất tiết mãn tính hoặc do dị ứng.

• Thuốc giảm đau và hạ sốt: Các thuốc như Paracetamol (Panadol) hoặc Ibuprofen (Advil) có thể được sử dụng để giảm đau đầu, giảm sốt và giảm cảm giác khó chịu chung khi bị viêm mũi xuất tiết do nhiễm trùng.

• Thuốc xịt mũi thông mũi (decongestant): Thuốc xịt mũi như Oxymetazoline (Afrin) hoặc Phenylephrine giúp làm giảm nghẹt mũi tạm thời bằng cách thu hẹp mạch máu trong niêm mạc mũi. Tuy nhiên, thuốc này không nên sử dụng quá lâu vì có thể gây hiện tượng “nghiện thuốc xịt” và làm bệnh trở nên nghiêm trọng hơn.

• Kháng sinh (trong trường hợp nhiễm khuẩn): Nếu viêm mũi xuất tiết là do nhiễm khuẩn, bác sĩ có thể kê đơn thuốc kháng sinh như Amoxicillin hoặc Azithromycin để điều trị. Tuy nhiên, thuốc kháng sinh chỉ được chỉ định trong trường hợp có nhiễm trùng rõ rệt, bởi viêm mũi xuất tiết do virus sẽ không đáp ứng với kháng sinh.

Việc sử dụng thuốc Tây y cần tuân theo chỉ định của bác sĩ để đạt hiệu quả điều trị tốt nhất và tránh các tác dụng phụ không mong muốn.

Các phương pháp điều trị hỗ trợ và dân gian

Ngoài việc sử dụng thuốc Tây y, một số phương pháp hỗ trợ và dân gian có thể giúp giảm nhẹ các triệu chứng viêm mũi xuất tiết, giúp người bệnh cảm thấy dễ chịu hơn.

• Rửa mũi bằng nước muối sinh lý: Đây là một phương pháp đơn giản nhưng hiệu quả trong việc làm sạch dịch nhầy, bụi bẩn và vi khuẩn từ mũi. Sử dụng dung dịch muối sinh lý (dung dịch NaCl 0,9%) rửa mũi giúp làm loãng dịch nhầy, giảm nghẹt mũi và giúp thông thoáng các khoang mũi.

• Xông hơi: Xông hơi với nước nóng và một vài giọt tinh dầu như tinh dầu tràm, tinh dầu bạch đàn có thể giúp giảm nghẹt mũi và thông thoáng đường thở. Hơi nước nóng kết hợp với tinh dầu giúp làm dịu niêm mạc mũi và mở rộng các lỗ mũi.

• Dùng mật ong và gừng: Mật ong có tác dụng kháng viêm, kháng khuẩn, trong khi gừng giúp làm dịu cơn ho và giảm viêm. Pha mật ong với nước ấm hoặc trà gừng có thể giúp làm giảm các triệu chứng khó chịu của viêm mũi xuất tiết.

• Chế độ dinh dưỡng hợp lý: Một chế độ ăn uống đầy đủ vitamin và khoáng chất, đặc biệt là vitamin C, có thể giúp tăng cường hệ miễn dịch và hỗ trợ quá trình hồi phục. Các thực phẩm giàu vitamin C như cam, chanh, kiwi, hoặc các loại rau xanh nên được bổ sung vào khẩu phần ăn hàng ngày.

Lời khuyên và chăm sóc tại nhà

Ngoài các phương pháp điều trị chính thức, việc duy trì các thói quen sinh hoạt lành mạnh cũng rất quan trọng trong việc phục hồi và phòng ngừa tái phát viêm mũi xuất tiết.

• Giữ ấm cơ thể: Trong mùa lạnh hoặc khi thời tiết thay đổi, việc giữ ấm cơ thể và mũi giúp tránh nhiễm lạnh, một trong những nguyên nhân gây viêm mũi xuất tiết.

• Sử dụng máy tạo độ ẩm: Môi trường khô hanh có thể làm kích thích niêm mạc mũi, gây tăng tiết dịch. Sử dụng máy tạo độ ẩm trong phòng giúp duy trì độ ẩm lý tưởng cho không khí và mũi.

• Thường xuyên rửa tay: Việc rửa tay sạch sẽ giúp ngăn ngừa sự lây lan của vi khuẩn và virus, giảm thiểu nguy cơ nhiễm trùng và các bệnh lý hô hấp.

Điều trị viêm mũi xuất tiết cần kết hợp nhiều phương pháp để đạt hiệu quả tối ưu. Sử dụng thuốc Tây y phù hợp kết hợp với các biện pháp hỗ trợ như rửa mũi, xông hơi hay chăm sóc tại nhà sẽ giúp bạn nhanh chóng hồi phục và phòng ngừa tái phát.